Zomer in Purmerend, 1727. Een zo te zien naakte Purmerender die een duik neemt in de Where is één van de details op de tekening hierboven die Cornelis Pronk maakte in dat jaar.

Cornelis Pronk (1691-1759)

Cornelis Pronk was een van de meest vooraanstaande topografisch tekenaars van het achttiende-eeuwse Nederland. Zijn werk vormt een unieke visuele documentatie van steden, dorpen, landschappen en gebouwen in die tijd. De tekenaar werd geboren in Amsterdam als zoon van een doopsgezinde korenhandelaar. Hij werkte in eerste instantie enkele jaren voor zijn vader maar ging uiteindelijk zijn eigen weg. Hij ging in de leer bij tekenaar Jan van Houten en portretschilder Arnold Boonen en ontwikkelde zich tot een meester in het vastleggen van de zichtbare wereld. Zijn tekeningen zijn niet alleen artistiek van hoge kwaliteit, maar ook van grote historische waarde want ze geven een nauwkeurig beeld van hoe Nederland eruitzag in die tijd.

Pronk reisde te voet, met een koets of met de trekschuit door het hele land om kerken, stadspoorten, kastelen, dorpsgezichten en landschappen vast te leggen voor zijn verschillende opdrachtgevers. Dat waren naast welgestelde burgers en kunstverzamelaars ook de Staten-Generaal, De Hollandsche Maatschappij der Wetenschappen en uitgevers. Zijn werk werd namelijk vaak gepubliceerd in atlassen en wetenschappelijke publicaties.

Op locatie maakte Pronk snelle, maar gedetailleerde schetsen. Hij koos vaak een verhoogd standpunt voor een overzichtelijk perspectief. In zijn atelier werkte hij vervolgens de schetsen uit met penseel en inkt of aquarel. De tekeningen waren bedoeld als eindproduct of als basis voor gravures.

Purmerend

Tijdens zijn vele reizen heeft Pronk ook de regio Waterland bezocht. In de beeldbank bevinden zich enkele tientallen stads- en dorpsgezichten van Beemster, Edam, Monnickendam, Oosthuizen, Purmerend en Volendam die door Pronk zijn gemaakt in met name de jaren 1726-1727. 

Eén van die werken is de grote afbeelding van dit artikel met de titel: Hoornse Poort tot Purmerend uit 1727. Centraal zien we de Hoornse poort, met links ervan de molen die op een van de bolwerken stond. De molen is in bedrijf, want Pronk heeft de molenaar en zijn knecht getekend. Vlakbij de molen staan enkele zakken, wellicht met door de molen gemalen meel. Een ander bijzonder detail is een groepje mensen, waarschijnlijk mannen, dat deels is ontkleed omdat ze gaan zwemmen, één hen neemt inmiddels een duik in de Where. Pronk tekende graag details uit het dagelijks leven zoals wandelaars, boeren, vissers of kooplieden. Maar ook bijvoorbeeld spelende kinderen, dieren en vaartuigen zijn vaak te zien in zijn werk.

Een andere tekening waar veel facetten uit het dagelijks leven in zijn verwerkt is een tekening van de Purmerpoort in Purmerend eveneens uit 1727. Waarschijnlijk heeft Pronk tijdens zijn bezoek aan de marktstad op meerdere locaties geschetst. Pronk heeft de poort prominent afgebeeld, maar ook een koeiendrijver die met zijn vee de Koemarkt verlaat. Misschien heeft hij de veemarkt bezocht? Bijzonder detail op deze tekening is een wildplasser in een van de hoeken van de poort.

Volendam

Als laatste voorbeeld een ingekleurde kopergravure van de Stolphoevekerk in Volendam die Pronk in 1728 maakte. De Amsterdammer heeft niet alleen de uit 1658 daterende protestantse kerk aan de voet van de dijk getekend, maar ook enkele mensen met elkaar in gesprek bij de zijingang, wandelaars, vee in het land en zelfs enkele schepen op de Zuiderzee.

Meer zien van Pronk?

Werk dat Pronk in onze omgeving maakte is ook te zien in de (online) collecties van onder andere het Noord-Hollands Archief, Gemeentearchief Zaanstad en het Rijksmuseum. 

Het boek Pronk met pen en penseel : Cornelis Pronk (1691-1759) tekent Noord-Holland door A.W. Gerlach, L.P. Kasteleyn e.a. is in de studiezaal van het Waterlands Archief op te vragen en in te zien.